ÁNH SÁNG TRI THỨC THỜI THƯỢNG CỔ (P1)

Một vài dòng tra cứu trên internet, chúng ta không khó để nhận ra được rằng con người đã bắt đầu viết chữ từ khi nào, đã biết đọc sách từ những niên đại nào. Và cũng như chúng ta đã từng mường tượng với nhau một viễn cảnh, sẽ như thế nào nếu như những kiến thức từ các nền văn minh thượng cổ, Tàu, La Mã, Hy Lạp, nền văn minh Babylon, Sumer hay Carthage. Để trả lời cho câu hỏi này, chúng ta sẽ phải nhấn mạnh tầm quan trọng của những thư viện, nơi bảo tồn trí khôn và tinh hoa hiểu biết của nhân loại. Trong bài viết ngày hôm nay, hãy cùng với Lia Thia trở về quá khứ, đi một vòng thế giới thượng cổ để cùng khám phá những thư viện danh giá nhất từng xuất hiện vào thời hồng hoang cho đến thời con người bắt đầu có nhận thức được tri thức là gì nhé.

1. Thư viện Ashurbanipal

Thư viện này thuộc đế chế Assyria hùng mạnh của người Akkad tại khu vực Lưỡng Hà, đây được xem là thư viện cổ có giá trị cả về mặt học vấn lẫn lịch sử nhất khu vực Trung Á. Thư viện Ashurbanipal được thành lập và lấy chính tên của vị vua Ashurbanipal, con của  Esarhaddon. Ashurbanipal là vị quân vương đầu tiên cho xây dựng một thư viện rộng lớn với hệ thống tổ chức quy củ tại vùng Trung Đông. Với hơn 30.000 phiến đá khắc vô số những thần chú tôn giáo, văn bản học thuật mà trong đó nổi tiếng nhất có lẽ là tác phẩm Sử thi Gilgamesh 4.000 năm tuổi. 

Đáng tiếc, năm 612 t.TC, thư viện cùng thành phố Nineveh phồn vinh đã phải sớm chìm vào quên lãng bởi các cuộc tấn công liên tiếp của người Medes, người Babylon và người Scythia. Trận hỏa hoạn thực sự đã gần như khiến cho thành phố Nineveh trở nên tan hoang còn thư viện thì bị tàn phá nhưng những tác phẩm bằng cách phiến đất sét thì dường như được ngọn lửa bảo quản, vẫn còn giữ lại được nhiều giá trị cho việc nghiên cứu lịch sử đến tận bây giờ. 

2. Thư viện Alexandria

Alexandria tại Ai Cập, một địa danh nổi tiếng bậc nhật từ cổ chí kim, một thời Alexandria được coi là kinh đô của tri tức vì sở hữu lượng tác phẩm trong dân gian nhiều vô số kể đồng thời cũng là một "mái nhà" mà mọi học giả thời thượng cổ nào cũng muốn ghé đến. Trên thực tế, thư viện Alexandria là một phần .... nhỏ trong một viện nghiên cứu còn lớn hơn, Musaeum, là ngôi nhà của tất cả những tinh hoa nhân loại đã từng phát minh từ âm nhạc, thi ca, toán học, vũ trụ cho đến triết học, chính trị. Ý tưởng thành lập thư viện do vua  Ptolemaios I Soter sau khi đã được tư vấn lời khuyên từ vị chính khách Hy Lạp Demetrios của Phalerum. Dưới sự tài trợ và thu nhập sách, tác phẩm học thuật nhiệt thành của các vị vua nhà Ptolemaios, rất rất nhiều những tác phẩm bằng giấy cói được chở về cảng Alexandria và được lưu trữ trong các thư viện lớn. Những thương thuyền chở sách cập bến cảng cũng được thu mua, các thương nhân chở sách cũng được thu mua và sách trong dân chúng, sách từ các vị học giả đời trước cũng góp mặt khiến cho một thời gian thư viện Alexandria nhiều sách đến nỗi người ta không thể thống kê được độ hoành tráng của số lượng sách. Trong suốt những năm hoạt động của thư viện, người ta đã ước lượng được có đến 40.000- 400.000 cuộn giấy cói ( tương đượng 100.000 cuốn sách) đã được chuyển đến thành Alexandria. 

Thư viện Alexandria là nơi từng đón nhiều học giả vĩ đại nhất thời kỳ thượng cổ ghé đến, chúng ta có những  Archimedes, Zenodotus, Strabo, Euclid,.... đặc biệt ở thành phố phía Bắc châu Phi, nhà phát minh người Syracuse Archimedes đã phát minh ra bơm trục vít Archimedes, một loại máy bơm vận chuyển nước trong khi ông đang học tại Thư viện Alexandria. Cùng với thư viện Pergamum, hai thư viện này chính là biểu tưởng của nền học thuật phương Tây mà cụ thể là tinh hoa tri thức của người Hy Lạp và người La Mã. 

Nổi tiếng là thế, tuy nhiên thư viện của viện nghiên cứu Musaeum không tránh khỏi những lần gặp thảm kịch. Năm 145 t.TC, Ptolemaios VIII Physcon đảo chính cướp ngôi buộc viên quản thủ thư viện Aristarchos phải từ chức và bỏ chạy về đảo Síp, ít lâu sau, Physcon đã ra lệnh trục xuất gần như tất cả học giả khỏi Alexandria, buộc họ phải ly tán khắp vùng Địa Trung Hải. Đến năm 48 t.TC, Julius Cæsar vô tình đốt cháy thư viện trong cuộc nội chiến của ông ta. Đến năm 270-275, dưới triều đại của hoàng đế Aurelian, nội chiến có lẽ đã tàn phá gần như tất cả những gì còn đang "hấp hối" của thư viện. Còn sót lại là thư viện nhỏ Serapeum bị hủy năm 391 dưới sắc lệnh của giáo trưởng Giáo hội Chính thống giáo Copt Theophilus.

3. Thư viện Pergamum

Thư viện Pergamum là một địa điểm kiến trúc lẫn học thuật đẹp rực rỡ và nổi bật nhất tại bán đảo tiểu Á thời thượng cổ. Sau cái chết của Alexandros đại đế, nhà Attalos nắm quyền cai trị vùng đất Pergamum và biến nơi đây thành một tiểu quốc thịnh vượng dưới triều vua Eumenes II. Thư viện Pergamum được thành lập nhằm đánh dấu sự cạnh tranh văn hóa, học thuật với các thành phố lớn như Alexandria hay Antioch trong thời kỳ Hy Lạp hóa các tiểu quốc ở phương Đông, Bắc Phi.

200.000 tài liệu là một con số khổng lồ với một thư viện hiện đại, vậy mà trong thời kỳ khai sơ của trí tuệ loài người thư viện Pergamum đã sở hữu số lượng tài liệu tri thức lớn đến thế. Thư viện được xây ở phía Bắc của Acropolis gồm bốn phòng lớn, các tác phẩm được viết trên giấy da và được cuộn lại cất trên giá. Trên thực tế từ những ngày đầu tiên thành lập thì Pergamum vẫn sử dụng giấy cói Ai Cập để lưu trữ tác phẩm nhưng sớm bị Alexandria độc quyền nhằm hạn chế sự lớn mạnh của Pergamum và từ đó thự viện này chuyển hẳn qua sử dụng giấy da như giấy viết chính cho mình. Nhờ giấy da mà các thành quốc tự trị có liên kết với đế chế La Mã như Pergamum giảm sự phụ thuộc giấy vào nguồn giấy cói bên Ai Cập, giấy da giúp cho đế chế dễ dàng.

Không chỉ cạnh tranh về giấy, tuy thành lập sau thư viện Alexandria mộ thế kỷ nhưng việc cạnh tranh giữa Alexandria và Pergamum diễn ra vô cùng khốc liệt. Đương thời, việc sức mạnh của thư viện thể hiện sự giàu có và học thuật của một quốc gia nên không khó để những cảnh "tranh chấp học giả" diễn ra giữa hai thành quốc này. Và cũng như người anh em ở Bắc Phi, Pergamum cũng rơi vào thảm cảnh thời cổ đại. Sau khi rơi vào tay người La Mã năm 133 t.TC, thư viện dần dần bị rơi vào quên lãng và tàn phá bởi bàn tay con người. Tương truyền sau trận nội chiến Ai Cập của Julius Ceasar, Mark Antony đã thu giữ gần 200.000 cuộn giấy để làm quà sinh nhật cho Cleopatra năm 43 t.TC nhằm khôi phục lại chính thư viện Alexandria. Về sau, thư viện Pergamum được trao trả một số sách dưới thời hoàng đế Augustus nhưng vị thế của thư viện dần dần biến mất khỏi lịch sử nhân loại.

4. Biệt thự Papyri

Xét trên nhiều khía cạnh số lượng lẫn chất lượng, biệt thự của Papyri lại là nơi lưu giữ bộ sưu tập gần như nguyên vẹn cho đến ngày nay, Biệt thự nằm tại Herculaneum, Ý. Khoảng 1.800 cuộn giấy cói được đặt tại thành phố  Herculaneum trong đế chế La Mã, biệt thự này được cho rằng do chính tay cha vợ của Julius Ceasar,  Lucius Calpurnius Piso Caesoninus cho xây dựng. Hơn nữa, biệt thự cũng là một nơi kưu giữ nghệ thuật điệu khắc với hơn 80 tác hẩm điệu khắc lộng lẫy cùng nhiều kiến trúc phong cách La Mã cổ đại. 

Mặc dù nó không phải là thư viện cổ đại lớn nhất, nhưng cái gọi là "Biệt thự của Papyri" là nơi duy nhất có bộ sưu tập còn tồn tại cho đến ngày nay. Khoảng 1.800 cuộn giấy của nó được đặt tại thành phố Herculaneum của La Mã trong một biệt thự rất có thể được xây dựng bởi cha vợ của Julius Caesar, Lucius Calpurnius Piso Caesoninus. Khi núi Vesuvius gần đó phun trào vào năm 79, nó chôn vùi thư viện dưới tro đất núi lửa cao 90 foot nhưng đồng thời cũng trở thành một lớp bảo quản hữu hiệu cho những bản trứ tác. Các cuộn giấy bị đen, bị cacbon hóa của nó đã không được phát hiện lại cho đến thế kỷ 18 khi Herculaneum lần đầu tiên được khai quật vào những năm giữa 1750 và 1765 bởi Karl Weber bằng các đường hầm. Các nhà nghiên cứu hiện đại kể từ đó đã sử dụng mọi thứ, từ hình ảnh đa quang đến chụp X-quang để cố gắng đọc chúng. Phần lớn tác phẩm chưa được giải mã hết nhưng các nhà khảo cổ đả tiết lộ rằng nó chứa nhiều ấn phầm của triết gia nhà người Epicurean tên là Philodemus.

Lia Thia (còn tiếp)